بستن
بنر صفخات داخلی

بیستون

بیستون
محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون (که با نام محوطه بیستون در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است) یک سایت تاریخی و باستان‌شناسی مربوط به دوره‌های گوناگون تاریخی پیش از اسلام، پس از اسلام و همچنین دوره پیشاتاریخی است. محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون و در کنار راه باستانی و کهن کرمانشاه به همدان جای گرفته‌است. این مجموعه تاریخی و فرهنگی در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

محدوده بیستون با یك هزار و ۶۵۰ هكتار وسعت و حریم ۳۶ هزار هكتاری دارای ارزش‌های تاریخی، طبیعی و زیست محیطی متنوع و فراوانی است كه هر یك به تنهایی در فهرست میراث جهانی می‌توانند ثبت شوند، اما آنچه بیستون را در جهان معرفی می كند، كتیبه بزرگ داریوش است كه به ۵۲۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد.
تا کنون ۲۸ اثر از آثار تاریخی کوه بیستون در فهرست آثار ملی ایران و ۱۳ اثر همراه سنگ‌نبشته بیستون در ۸ ژوئیه ۲۰۰۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند. آثاری كه در پرونده بیستون برای ثبت در فهرست میراث جهانی بازشناسانده شدند دربرگیرنده سنگ‌نبشته بیستون، پیکره هركول، دیواره فرهادتراش، بنای ساسانی، كاروانسرای ایلخانی، كاروانسرای بیستون (صفوی)، نقش برجسته بلاش، محوطه تاریخی پارت و سراب بیستون است كه به عنوان عرصه تاریخی با مركزیت سنگ‌نبشته بیستون پیشنهاد شده بود. بر اساس مدارک و مستندات موجود هم‌اکنون کمینه ۲۸ اثر ثبت شده در محدوده بیستون جای گرفته‌اند و كاوش‌های باستان‌شناسی این محدوده، پیشینه باشندگی در دشت بیستون را هفتاد هزار سال گمانه زده‌اند كه در این دوره، زندگی به گونه‌ای پیوسته دنباله داشته‌است.
کوه بیستون در کناره یک راه باستانی پر رفت‌ وآمد قرار داشته و این راه، مسیر محل عبور کاروان‌ها، همچنین نظامیان از شهرهای بابل و بغداد به سوی کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده‌است. این خود از مهم‌ترین عوامل گیرایی این منطقه برای نمایاندن قدرت پادشاهان ایران بوده ‌است.
نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می‌آید. احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بوده ‌است. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشته‌است، که از دو واژه «بغ» به معنی خدا و «ستان» که پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین است تشکیل شده‌است و روی هم به معنی «جایگاه خدایان» بوده‌است. (واژه بغ به معنی خدا، امروز نیز در نام شهر بغداد هست که نامی فارسی و به معنی خداداد است).
نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی درباره بیستون آورده شده‌است. در این اشاره سنگ­نبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره‌ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده‌است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده ‌است.
واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.
کوه بیستون یکی از کوه‌های کوهستان پرآو است که در نزدیکی شهر بیستون و ۳۲ کیلومتری شرقی شهر کرمانشاه جای گرفته‌است. دیواره بیستون که سنگ‌نبشته بیستون بر روی آن کنده‌کاری شده با بلندای ۱۲۰۰ متر و پهنه‌ بیش از ۵۰۰۰ متر، از مهم‌ترین عوامل جذابیت این محوطه برای ساخت آثار تاریخی بوده‌است و مرتفع‌ترین دیواره ایران و پنجمین دیواره مرتفع جهان است.
سرآب بیستون در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سرآب بیستون ۶۶ اُمین اثر طبیعی ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ مرداد ۱۳۸۸ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
غار شکارچیان (غار بیستون) یک غار متعلق به دوران پارینه‌سنگی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاوش‌های غار شکارچیان (غار بیستون) در سال ۱۹۴۹(۱۳۲۸) و در سفر اکتشافی باستان‌شناس و انسان‌شناس آمریکایی به نام کارلتن کوون به غرب زاگرس آغاز شد. یک زبان‌شناس به نام کامرون، کوون را همراهی می‌کرد. کوون پس از نخستین بازدید از غار، چند ماه بعد به مدت دو هفته به کاوش در این غار پرداخت که منجر به کشف هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ موستری و بقایای استخوان حیوانات شکار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی شد. این یافته‌ها احتمالاً بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال دیرینگی دارند.
غار مرخرل مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نیایشگاه مادی در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون جای گرفته‌است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ‌نبشته بیستون
سنگ‌نبشته بیستون بزرگترین سنگ‌نبشته جهان، نخستین متن شناخته شده  ایرانی  و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ.م) است که بر دامنه کوه بیستون کنده‌کاری شده‌است. سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئومات مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شده  ایران در میراث جهانی یونسکو است.
نکته‌های اصلی کتیبه بیستون از این قرار است : معرفی داریوش از زبان خود او، دودمان هخامنشی، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان، شیوه حکومت داریوش، مرگ کمبوجیه، طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م. شورش و طغیان در بسیاری از سرزمین­ها و سرکوبی آن‌ها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزی­هایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شده‌است و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت، هشدار نسبت به دروغگویی، دفاع از راستی و راستگویی، دعای نیک در حق کشور و مردم، سپاسگزاری داریوش از یاری­های اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و  ایلامی.

پیکره هرکول
پیکره هرکول در کناره شاهراه باستانی در محوطه تاریخی بیستون از سنگ تراشیده شده‌است. این مجسمه در دوران سلوکی ساخته شده، این پیکره که بر سکویی به درازای 20/2 متر به پهلوی چپ به‌طور نیم خیز به آرنج تکیه نموده و در دست چپ پیاله‌ای دارد که تا نزدیک صورت نگه داشته ‌است و نیز دست راستش بر روی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه‌گاه پای دیگر نموده‌است. درازای این پیکره 47/1 متر است که به‌طور برجسته از سنگ کوه تراشیده شده و از پشت به کوه پیوسته است.
سنگ بلاش
سنگ بلاش یا نقش برجسته بلاش مربوط به دوره اشکانیان است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
 
سنگ‌نگاره گودرز
سنگ‌نگاره گودرز یا نقش برجسته گودرز یا پیکره گودرز، نقش‌برجسته‌ای است که گودرز یکی از پادشاهان اشکانی بر دامنه  کوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. در این اثر، پیکره گودرز به سیمای سواری زره پوش بر اسبی سواره شده و با نیزه بلند به سواری دیگر حمله کرده و او را از اسب واژگون کرده‌است. این نقش برجسته کنار نقش برجسته مهرداد دوم پادشاه دیگر اشکانی کنده شده‌است. یک کتیبه یونانی بالای این نقش برجسته این سوار زره پوش اشکانی را «گودرز پسر گیو» معرفی کرده‌است.
دیدگاه عمومی این است که گودرزی که اینجا معرفی شده همان گودرز دوم اشکانی است بر مهرداد یکی از رقیبانش و نیز بر کاسیوس سردار رومی پیروز شده بود. در بالای سر گودرز نقشی است که به عقیده  یونانیان نیکه رب‌النوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. اما دیدگاهی دیگر این گودرز را همان گودرز یکم می‌داند که در اواخر پادشاهی مهرداد دوم در بابل به نام خود سکه زده و در نقش برجسته مهرداد دوم در بیستون «شهربان شهربانان» خوانده شده‌است.
بخشی از این اثر توسط ساخت کتیبه شیخ علی خان زنگنه از بین رفته است.
نقش مهرداد اشکانی
پیکره مهرداد دوم یا نقش میتریدات اشکانی یکی دیگر از پیکره‌های محوطه تاریخی بیستون است. این پیکره بر دیواره‌ای که روبه‌روی سنگ نبشته داریوش یکم هخامنشی بوده و در پایین آن کنده شده‌است. در این پیکره‌تراشی، مهرداد دوم اشکانی ایستاده و در برابرش پنج تن از بزرگان اشکانی دیده می‌شوند. این بزرگان ایستاده و با دست راست پیشکشی را تا روبه‌روی چهره شان بالا آورده و به مهرداد نشان داده‌اند. خود مهرداد دوم نیز دست راست را در پاسخ به آنان بالا آورده است. یک سنگ­نبشته یونانی که بالای سر این پیکره‌ها دیده می‌شود که بزرگان اشکانی را به ترتیب از چپ به راست چنین شناسانده است: کوهزاد، مهراد، مهرداد رازدار، گودرز شهربان شهربانان، شاه شاهان بزرگ مهرداد.

کاخ بیستون
کاخ بیستون یک کاخ ویران شده ساسانی است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار دارد. این کاخ ناتمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ خورشیدی تا کنون به‌صورت پیاپی مورد کاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاکنون شش بار کاوش باستان‌شناسی انجام شده‌است. کاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً خوبی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یک کاخ بود که به دلایلی، ناتمام باقی ماند و در دوره‌های بعد به کاروانسرا تبدیل شد که این کاروانسرا نیز بر اثر یک زلزله کاملاً ویران شد. بعدها در دوره  قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی حدود ۲۷۰ خانه‌ای که روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، تملک و عملیات کاوش آغاز شد.

فرهاد تراش
فرهاد تراش، فرهاد تاش، فراتاش، فرای تاش اثری که در جهت غربی سنگ‌نبشته و نقش برجسته مشهور داریوش بر سینه کوه بیستون دیواره‌ای سترگ به بلندای نزدیک به ۴۵ متر و پهنای حدود ۲۰۰ متر کنده‌کاری شده که مربوط به دوره ساسانیان است که با مرگ پادشاه نیمه کاره رها می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بنای ساسانی
بنای ساسانی مربوط به دوره ساسانیان است و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰  به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
 
 
پل ساسانی (خسرو)
بقایای پل ساسانی (خسرو) که مربوط به دوره ساسانیان است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
 
 
کاروانسرای ایلخانی
کاروانسرای ایلخانی بر روی ویرانه‌های کاخ ناتمام ساسانی ساخته شده بود. اما بعدها بر اثر یک زمین‌لرزه کاملاً ویران شد. بعدها در دوره  قاجار، روستایی روی آن ساخته شد.
کاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون)
کاروانسرای شاه عباسی بیستون کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی است که در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کتیبه شیخ علی خان زنگنه
کتیبه شیخ علی خان زنگنه سنگ‌نبشته‌ای است که توسط شیخعلی‌خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی ایجاد شده‌است. این سنگ‌نبشته‌ بر روی بخش‌هایی از سنگ‌نگاره گودرز کنده‌کاری شده و باعث تخریب آن اثر شده‌است.
پل بیستون (پل صفوی)
پل بیستون که با نام‌های پل کهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینورآب نیز شناخته می‌شود، پلی است مربوط به دوره صفوی که در بخش شرقی بیستون جای گرفته‌است و در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شواهد و مدارک به جا مانده نشان می‌دهد که پایه‌های پل بیستون در اواخر دوره ساسانی ساخته شده ولی همانند بسیاری از دیگر سازه‌های ساسانی بیستون که ناتمام مانده است. در سده چهارم هجری فرمانروایان محلی حسنویه آن را تکمیل کردند که از آن تنها طاق‌های دهانه دوم و سوم و پشتبندهای مدور آن به جا مانده است. در دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی گردید. افزون بر این برای تأمین آجرهای دهانه پل، کوره‌های آجرپزی در شمال غربی آن ایجاد کرده‌اند. نمای پل در دوره صفوی و طاق چهارم در دوره پهلوی بازسازی گردید.
دیگر آثار تاریخی و طبیعی
از دیگر آثار جای گرفته در این مجموعه تاریخی و فرهنگی یا در نزدیکی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: